Сайт газеты МАЯК

Сыр сандықтың тарихы тереңде

Подробности

Категория: Рухани жангыру

Создано 28.07.2022 06:06

Автор: Майра Дүзбайқызы

Просмотров: 810

Сандық - көшпенділер үшін ыңғайлы тұрмыстық бұйым ғана емес, қазақ халқы мәдениетінің ең ежелгі бұйымдарының бірі.

Көшпелі қазақтар сандыққа киім-кешекті, заттарды, әртүрлі тағамдарды, ал оның үстінен – көрпелерді жинайтын болған. Көші-қон науқанында сандықты арбаға, түйеге немесе атқа жегу қолайлы болған. Сандықтың аузы көп жағдайда құлыптанып тұратын. Оған ішкі құлып немесе аспа құлып орнатылған. Сандықты жерге қойғанда түбін дымқыл тартпау үшін астындағы төрт жағына ағаштан аяқ орнатылған. Қазақ халқы үшін сандық – қыз жасауының ажырамас бөлігі. Бүгінде сандықпен қыз жасауын арнайы алып бару дәстүрі еліміздің көп аймақтарында сақталған. Сандық өз тарихын тереңнен алады.
Қазіргі таңда сандықты ата-әжелеріміз үйінен көруге болады. Осындай әжелеріміздің бірі Новоильин ауылында тұратын Бестай Гүлжамал әже. 1992 жылы монголия елінен осы ауылға көшіп келген әжеміздің 8 баласынан 20 немерелері мен 13 шөберелері бар. Ежелден қазақтың төл жиһазы туралы әжеміз біраз сыр ақтарды:
-Қыз өсіп келе жатқан үйде ата-ана жасауды күні бұрын жинаған. «Сандық қыздың бақыты» деген сөз осыдан қалған болар. Өйткені жасауы сандықта сақталған қалыңдыққа бәрі қызыққан. Онда киім мен әшекей бұйымдары сақталады. Қызды ұзатар кезде, оның киім-кешектерін, асыл бұйымдарын сандыққа салатын болған, ал оның үстіне – төсек жабдықтары салынатын болған. Болашақ жарының үйіне ұзатылған қыз өзінің жасауымен баратын болған. Қазақ халқында сандыққа байланысты ырымдар бар. Сандық ашар – қазақ халқындағы жоралғылардың бірі. Келін түскенде оның сандығына арнаулы мата салынады. Ол «сандық ашар» жоралғысында алынып, сол тойға қатысқан, әйелдердің бәріне үлестіріп таратылады. Маталар бөліктерінен жас келіндер құрақ көрпе тігетін болған. Бұл қазақ халқының ежелгі салттарының бірі. Ерте кездерде сонымен қатар, босанғалы жатқан әйелдің толғағы жеңіл болуы үшін де, үйдегі бар сандықтың ауыздарын ашып қоятын ырымдар болған.
Ия, сандық жасау асқан шеберлікті талап етеді. Шеберлер сандықты қайың, қара тал, емен ағаштарының сүрегінен ойып жасаған. Сырты темірмен, мыс жапсырмамен, қатырма ою өрнектермен көркем етіп безендірілген. Сандықтардың көлемі тұрмыста қолданылуына қарай әр түрлі болған. Кіші сандықтар 30-60 сантиметр болса, үлкендері 60-120 сантиметрге дейін жетіп,ішінде сақталатын затқа қарай, арнайы атауы да болған. Мысалы, шай мен сары май, нан сақтайтын сандықты «шай сандық» десе, киім-кешек, маталарға арналғанын «мата сандық», ал ең үлкенін «жүк сандық» деген екен. Ежелгі бабаларымыз сандықтың өзін өрнектермен нақыштап қана қоймай, зергерлік өнердің әр түрлі әдістерін пайдалана отырып, алтын, күміс басқа да небір құнды асыл тастармен өрнектеген. Ондағы әшекейлердің байланыстары өте күрделі. Шеберлер ағаш бұйымдарын көбіне сүйекпен әрлеген. Оңтүстікте сандықты бояумен сәндеу, ою жүргізу басымырақ болса, солтүстік, орталық, шығыс өңірлерде түсті металдармен безендіру жиі кездеседі. Ал, батыста бедерлеп ою ойылып, қосымша түрлі-түсті бояулар жағылып көркемделеді екен.
Сандық ежелден қазақтың төл жиһазы, халықтың көшпелі тұрмысында құнды дүниесі мен күнделікті тіршілікке қажетті жабдығын сақтайтын мүліктің қадірлісі саналған. Қазірдің өзінде той томалақтарда сандық ашып, ұлттық дәстүрлеріміз жаңа бағытпен өмірімізге енуде. Жаһандану мен өркениетті елдер қатарына қосылу кезеңінде «Сырлы аяқтың сыры кетсе де , сыны кетпейді»,- дегендей сандықты қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі ұлттық ерекшелігі бар, рухани, этикалық, эстетикалық мәдениет қалыптастырудағы қолданбалы өнердің бір бөлшегі ретінде бағасы әр кез жоғары.

• < Назад
• Вперёд >